اصول و مبانی فقهی جزیه و مقایسه اجمالی آن با فدیه و خراج

اصول و مبانی فقهی جزیه و مقایسه اجمالی آن با فدیه و خراج

چکیده

جزیه، مالیات غیرمسلمانان از اهل ذمه ساکن در سرزمین‌های اسلامی است که به دولت اسلامی برای تأمین جان و مال خود و کسب حمایت از سوی حکومت اسلامی می‌پردازند. گرفتن جزیه، به تصریح قرآن نه تنها مشروع، بلکه واجب است و در زمان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و پس از ایشان از اهل کتاب دریافت می‌شد. البته حکم گرفتن جزیه از غیرمسلمانان مورد اختلاف است، بگونه‌‌ای که برخی فقهای اهل سنت جزیه گرفتن از هر کافری را جایز دانسته اند و مستند آنان روایت بریده است.

به عقیده برخی فقهای دیگر، اگر کافر مستأمن اجازه یک ساله داشته باشد دولت اسلامی می‌تواند از وی جزیه بگیرد، امروزه در بسیاری از کشورهای اسلامی از اهل کتاب جزیه گرفته نمی‌شود. در اسلام دریافت جزیه مقارن با نخستین سال‌های ظهور دین اسلام و دوران زمامداری پیامبر (صلی الله علیه وآله) آغاز گردید.

در مواردی می‌توان جزیه را با خراج و فدیه مقایسه نمود و تفاوت‌ها و شباهت‌های کاربردی آنان را مورد بررسی قرار داد. به نظر برخی مولفان تفاوت در کاربرد دو واژه جزیه و خراج در مناطق گوناگون جهان اسلام موجب تداخل مفهومی این دو واژه گردیده است. خراج را در ولایت‌های شرقی ایران، هم به معنای مالیات بر زمین بوده و هم به معنای جزیه‌‌ای که از همه ساکنان یک منطقه یا شهر می‌گرفتند، شده است. یکی از سه معنای کلمه خراج، جزیه‌‌ای است که از زمین گرفته می‌شد (خراج جزیه ای)، ولی با توجه به کلمه جزیه و خراج، تفاوت اساسی در مفهوم و کاربرد این دو (جزیه و خراج) به روشنی مشهود است. خراج را مالیات بر اراضی مفتوح العنوه خوانده اند، در حالیکه جزیه از جمله تعهدات اصلی اهل ذمه در قبال التزام دولت اسلامی به حمایت از آنان به موجب قرارداد، ذمه می‌شمارند.

در مورد مقایسه جزیه و فدیه نیز می‌باید نقش‌های کاربردی آنان (جزیه و فدیه) را مورد توجه قرارداد. زیرا جزیه، مالیات اهل ذمه به مسلمانان برای حمایت دولت اسلامی از آنان است. در حالی که فدیه، پرداخت مالی است بصورت بدل و جایگزین برای رهایی و نجات اشخاص از شر گرفتاری‌ها و مشکلات.

کلید واژگان: جزیه، مالیات سرانه، اهل ذمه، فدیه، خراج، عدالت اجتماعی.

مطالعه بیشتر